Аттылар үйдің сыртына келе бергенде алдарында, сол үлкен үй мен күншығыс жағына тігілген қонақ үйдің екі арасында бұларды күткен бір топ жан тұр екен. Жанағы шешелерден баска: женгелер, көрші үйлердін катындары, бірен-саран тыста жүрген шал-кемпір, онан соң осы ауылдың барлык үйлерінен шығып, жүгірісіп келіп жаткан балалар бар. Бұл топка карай ауылдын үлкендері де жан-жактан дабырлап сөйлеп, ағылып келіп жатыр. Осы жиынға караған бетімен, екі жолдасынан озып кеп бүрын түскен Абайдын атын біреу алып кете берді. Бала көп ішінен, ең алдымен өзінін шешесін коріп, соған карай жүре беріп еді, шешесі анадай жерде тұрып: — Әй, шырағым балам, әуелі ар жағында әкең тұр... Сәлем бер! -деді. Абай жалт карап барып жана көрді. Анадай жерде, конак үйдін сыртында, касында екі-үш үлкен кісі бар — әкесі Қүнанбай тұр екен. Ынғайсыздыкпен кысылып калған бала, шешесінін сондайлык салкын сабырынын мәнін ұкты да, әкесіне қарай тез бүрылды. Байтас пен жорға Жұмабай да анадайдан аттарынан түсіп жаяулагі жетектеп, Күнанбайға карай келеді екен. Біракөні сұп-сұр, зор денелі, бурыл сакалды Құнанбайдын жалгыз көзі бұларда емес. Батыс жактан 4-5 атты жөлаушы келеді екен. Арты Кыдырдан шыккан жолаушылар тәрізді. Өздері өншен толық денелі, үлкендерсиякты. Кұнанбайдын бүгін әдейі тосып отырған адамдары болу керек. Ол соларға қарап тұр. («Қайтқанда», 9 – бет)
Көп жылдан бері Абай жылаған емес еді. Токтай алмай егіліп жылады. Ағындап үшып келе жаткан бестінінекі жағындакөделі, бетегелі көк дала гаскын судай зулап жөнеліп, артка карай кұлдырап ағып кетіп жатыр. Екі кұлағын бітіргендей боп, дынылдап соккан екгіін желі Абайдың көзінен аккан жастарды кат-кат тамшыдай, жаңағы көде мен бетегеге ұшырып түсіріп келеді. Абай бұрынғы жас бала күнінде мүндайды анғарып сезінген де, таныған да емес. Енді байкады. Көздін жасында адамды барлык өне бойымен өзіне карай кұлата тарткан бір өзгеше ыстык күш бар екен. Үлкен кұз биіктін басына шыкканда, бір сәт ойға карай кұлап кеткін келетін сиякты, өзіне тарткыш, ұғымсыз күш. Ьала жүрегінде бұл шакта көп сезімінін алай-түлей күйыны соккандай. Бұнда корлыкпен өлгендерге барынша жан ашыған мейірбандыкта бар. Өлтіргендерге ыза мен карғыс та бар. Сонымен бірге, әсіресе бір-бірімен шарпыскан сезім: «әке» деп жамандык- ка кимау бар да және сол «әкеден» шошып, үрку бар. Барлык ішін тенселте сіліккен бала жанын ойран етіп, сескенте тітіреткен сезім. Жылап егілуі, бір сәтте, медресе, дін халфелер айтуы бо- йынша — айыптылардын күнәсіне өтесін сиякты, сонын кешірімін тілеген сиякты жалбарынудын жасы ма деп еді. Бірақ одан тез түніліп кетті. — Ол емес! Өйткені олар дін атынан, әсіресе имам берген фатуа бойынша істеп отыр ғой. Кімге шакпак? Кұлазығандай жагіа-жалғыз! Өзін бір ен панасыз, ен сорлы жетімдей сезінді. Іштен тағы да бір үлкен,ауыртолкын бүктетіліп, булығып кеп,бала жүрегін жаны- ша ұрғанда, ол бұрынғысынан да катты, аса катты бір өксікпен, солкылдап жылап жіберді. Дауыстап жылады. Жиреншеге білдірмеймін деп, әлі де ағызып шауып келе жаткан. («Қайтқанда», 43 – бет)
Құнанбай - өз басы бір шешеден жалғыз, бәйбіш енін жалғызы. Қара шаңыракиесі. Қалын дәулет пен әмір, билік иесі. Ж аска да көп туысынан өзі үлкен. Сол себепті, үлкен әкесі БІрғызбайдан тараған осы мына жиырма ауылдын мынандай топтарының ішінен бірде-бір жан әлі күнге Құнанбайдын алдынан көлденен шыгып көрген емес. Тіпті, өкпе-назы болса да, ашып-жарып айта алмайтын. Ал бірак Қүнанбай сойыл соғарды, кол кимылды, тізе мен ызғарды керек кылған жер болса, бұл кауымның іркілетін бірі жок. Ш октай жиын — мықты топ. Жер алуда, ел алуда, оңайдан мал табуда бұлар Қүнанбайдын кабағын калтеткізбей түсінеді. Неше кабат бәйбіше-токал боп жатканмен, Күнанбай бұлардын араларындағы араздык болса, лезде жойып отырады. А разды к ұстағанын әлденеш е рет пайдадан, олжадан калдырып, жазалап отырып, өз ыркына көндіреді. («Қат - қабатта», 62 – бет)
Тәкежан Абайдан екі жас үлкен. Калжыңбас, әзілкой болатын. Ғабитхан одан едәуір үлкен болса да, Тәкежан тату кұрбысындай күліп, соктығып ойнай береді. Молданын тілін кылжак кылып, мазактап келеді екен. Ғ абитхан — татар жасы. Осыдан бірнеше жыл бұрын солдаттан кашып, казак ішіне, Қаркаралы казағының ішіне келғен. Бертіс ішіндеғі Ырғызбайдың сүйек-шатыс бір аулына келғен-ді. Олар сол жылы Өскенбайдын асы болғанда, бұл жіғітке: — Сен бір мыкты адамның ығында болсаң, жаксы болар,— деп Құнанбайға әкеп, таныс етіп, табыс кылған. Ғабитхан жас та болса, молдалығы жетік кісі саналып, Кұнанбай колында тұрып калған. Мінезі анкау, тілі кызык, өзі майда, сүйкімді адам. Бұл ауылдың үлкен-кішісі аса бір ғазіз адам санап жаксы көретін. Қылжактай беретін жалғыз Тәкежан. Ғабитхан соңғы күндерде әрбір кеште, үй ішіне «Мың біртүн» хикаяларын айтуды машык кып алған. Бүғін де кешкі шайдан соң, Үлжаннын козғауы бойынша, кеше бітпей калған бір кызык әңгімесіне — «Үш сокыр» хикаясына кірісті. («Жолда», 94 – бет)
Осыдан екі жыл бұрын Күнанбай мен Алшынбай достығы күдалыкка соғып, осы Алшынбайдын Түсіп деген баласының Ділдә деген кызын Абайға айттырыскан болатын. Алшынбай, сонымен Абайға үлкен кайыната болушы еді. Каркаралыға келгелі Алшынбай Күнанбайға бірнеше рет келіп конак боп кеткен. Бүткіл бұл атыраптағы аткамінердің Алшынбай атын атауы баскаша көрінген. Оны Алшынбай деуші кісіні Абай әлі есіткен жок. Ылғи «Алшекең» дейді. Осы еңірде аға сұлтан Күнанбай атымен тең аталатын, кейде, тіпті жапа- жалғыз аталатын ат сонын аты... Онын ата-тегін де бар Тобыкты, бар Каркаралы «каракөк» деп атайды, Алшынбай белгілі би Тіленшінін баласы, одан арғы атасы — Казыбек би. Осынын бәріне карағанда, Абайдың калындығы Ділдә, тіпті бір үлкен, аскак жердін кызы тәрізденеді. Сол калындыктың калын малы да осал болмаған болу керек. Ойткені, Құнанбай аулынан Каркаралыға карай шығатын топ-топ жылкы, түйе, көбінше, осы Алшынбай аулына барушы еді. Жалғыз ғана күдалык па, жок баска да ілік пе, әйтеуір, Алшынбай, Қүнанбай әбден айкаскан, ішек-карын араласкан дейтін жакындардың өздері. («Жолда», 99 – бет)
Бүгін Абай көнілі дүниенін бар көрінісінен бітім, жарастык іздеген бір мейірімділік халінде. Жас, кәрісі аралас тегіс күрдас- тай күлісіп келе жаткан топ Абайға кызыкты, жарастыкты көрінді. Себепсіз жымия күліп, осы топты Абай көше ортасында анырып,тосып калды. Бірактоп ішінен мүны байкап, елеген бір жан да жок. Аяктары шыны карды шакыр-шүкыр басып жакындап калды. Абай енді байкады. Бартоптын ентелеп камағаны — үлкен аксакалды, келісті картекен... Озі де күліп,топты да күлдіріп келе жаткан сол. Бір тосын ғажап нәрсе — шалды екі жағынан колтыктасып келеді. Шал өзі басын тік ұстап, ілгері басып келе жатканы болмаса, ешкандай бет бұрмайды. Сөйлегенде де ешкімге карамай, тура бет алдына карай сөйлеп келеді... Абай мынадай өзгеше шалды бірталай анырып, кайран кап тұрып зорға анғарды. Картсокыр екен... Топтын мүны байкамағаны, тіпті жаксы болды... Касынан әте бергенде Абай да косылып, ере жүрді. Осы кеше бойында жалғыз Абай емес, какпа алдында отырған, карсы келе жаткан кісінін бәрі де шал тобына кызығып, ілесе келеді... 109 Кейінірек келе жаткан бір бурыл сақалдыдан Абай: — Бұл кісі кім, аға?..— деп еді. Анау танданып: — Е, білмеуші ме ен Шөжікенді?.. О не дегенін?.. Бұл — Шөже акын емес пе?— деді. Ш өженінатына Абай канык, бірақкөргені осы. Атын ести сала ол бурыл сакалдан сытыла жөнеліп, топтын алдынғы катарына ілесіп, Шөжені жаксылап қарап, созін тындай бастады. («Жолда», 109 – бет)
Абай Балтанын жыры токтап, салкын кенес басталғанын керген соңесіктен кайта бүрылды. Осы уакытта Каратай ауыз үйге шығып, Ызғұтты мен Майбасарды шакырып ап: — Татулык болды, татуластырды! Алшекен мен Баймұрын екі жактың да бар сөзіне ие боп өздері сөйлеп, оздері шешіп отыр. Осылай етіндер деп мырза да, Божей де ерік беріп еді!— деді. — Ал байлау не болды?.. Тынымы не болған екен?..— деп, Майбасар ентелей түсті. — Тынымы да өзгешелеу болды, білем... Араларын алыс болса, кызалысып, күда болысындардередік. Ағайынсын, жакынсын, біраксол жакындығын кайта жаңғырсын! Екеуің бала алысындар! Бөжей Кұнанбайдан бала ауысып, бауырына салсын. Сүйтіп, иістерін аралассын!— десгі. 123 — Осыған токтасты ма?.. — О не кылған бала?.. Өзінен туған бала ма?..— деп Майбасар, Жакып кайталай сүрасып еді... — Тәйірі, айттым ғой!.. Өз баласы!.. Асырауғаалады!..—деп, Каратай асығып кайта кетті... Абай мына байлауға катты анырып, ан-тан болумен бірғе, ішінен бір түрлі түршігіп калды. — Кай бала?.. Кім беріледі?.. Оспан ба, Смағұл ма?..—деп, еркек балалар беріледі екен деп ойлады. Жанағы атаған екі інісінін ешкайсысын да ана койнынан алыгі, өзге жакка жіберуге кия алатын емес... Ана койнында уайымсыз, ж азыксы з жаткан інілерінін біреуінен өлі айрылғандай көрді. («Жолда», 123 – бет)
Сонымен үшінші күннін кешінде «Мұсақұл соғысы» аякталды. Аяктағанда, Кұнанбай жеңе алмай, Жіғітек болса карсыласуға, белдесуге әбден жарайтынын көрсетіп аяктады. Кол кимылы үнемі ем болмайтыны көрінді. Карсысына шыккан елдін мыкты шебінен Кұнанбайдыңжүрегі шайлығып калды, Жұлыскан майдан таркады. Бірак екі жактын да гуілдеген сөздер, дакпырт-лакабы, кызу кенес, ұзакәнгімелері «лау-лау» етіп, атыраптың баршасына тарап жатты. Дәл соғыстын басшылары — Жігітек пен Кұнанбай жағын алғанда, Байдалылар басымдайсөйлеп, шоктыктанып калғандай. Кұнанбай- айналасы көбінше үнсіз. Суык ашумен томсарып, томырылған тәрізді. Осының өзі де бұл жақтың ойдағысы болмағанына айғак. Ендігі істін айласы не? Тулап шығып, шаншып алыскан елді қалай бағындырмак керек? Күнанбай осы ойлардын соңында. («Бел-белесте», 206 – бет)
Кұнанбай дәл өзінің үйлеріне және әсіресе, шешесіне сәлем айтып: «Қорыкпасын! Бір сапар барып кайтсам да, түбі кайыр болар!» деген. Жалғыз-ак, Құнанбай не десе де, осы хабардан соң Зеренің күрсінуі күшейді. Үндемес уайымы, ұзак намазы көбейді. 214 «Жалғыз... жалғыз-ак еді сорлы...» деп, кейде намаз арасында байкамай, «күбір» етіп дауыстап сөйлеп те кояды. Алшынбай, Майыр, Чернов және Тінібек төртеуі Омбы бұйрығы келғен сон, ен әуелі Құнанбайды сол Омбыға жөнелту кажет деп тапты. «Жібердік» деп Омбыға «үкілі почта» жөнелтіп, Майыр өзі де кағаздарды алыгі ілесе шыкпак. Содан арғысынын есебі жолда табылмак. Жолдан калса Омбынын өзінде бітпек. Калай да осы Майыр өзі барып, күткарып кайтпакка серт етті. Сонымен Кұнанбай жүріп кетті. Көлігін, жылы шанасын, жол азығын, кос аттарын шетінен ортан колдай кып сайлап алды. Койын-конышка акшаны да сыкап алды. Күнанбай касына үш жігіт ертіп, тартып кетті. Бірак не дегенмен Омбыға карай бетгегелі Күнанбай көнілінде күдік көп. Әсіресе, діні бөлек, сыры бөлек Майыр ғой деп, гіараны көп алса да, көп уәде берсе де, сол Майырдын өзіне сенбейтін. Дәл кетерінде Алшынбай мен Тінібекке: — Соған, сол жағына уакып болындар. Әбден барды айтысып, ашыкайтысып арылындар да, менінартымнан шапкыншы жіберіп, хабаретіндер!—деген. («Бел-белесте», 215 – бет)
Бұл былтырғы Тоғжан аулынан кайтарда Абай таныскан Ербол екен. Өзінің кенет өзгергенінен Абай кысылып калды. Бірак Ербол мұның өзгерісін байкамаған екен. — Ан аулап жүрмісін? Итін кайда? — Итосында... Жана осы шидежүреді...—деп, Абай итін енді ғана есіне алып, артына карады. Сары тазы бұл уакытта шиден шығып, жортып келеді екен. Ербол тазының түсіне карай сала күліп жіберді. — Жарайды, аңшы-ак екенсің! Осындай ток итпен анға шыға маекен? — Қой, тоқ емес-ті!.. — Бәле, мынау не? Бүйірін карашы! Жаным-ау, өзі не жеген? Жаңағана жепті?—деп, айнала карап түрып, төсіндегі канды көрді де:—Өзінитіңнінаңалғанын дабілмепсінғой. Мынау коян жепті ғой!—деді. 220 Абай аздан сон тазыны сөз кылғанды койып, Ерболды баска әнгімеге әкетті. Касынан жібермей көп жүріп, үзак сөйлесіп, жылы сөйлесіп кеп, аулына шакырды. Ерболдын колы бос, жай ауыл кыдырып жүр екен. Абайға мейлінше көнілденіп ерді. Осы кездескеннен бастап, Абай Ерболды бес күндей жібермей, өз аулында конак етті. Неше алуан ойындар ойнады. Әнгімелер айтысты. Кеш сайын ән салып, үзак сауык күрысты. Сол күндер ішінде Абай өз өлендерін де айтты. Ербол ендігі сырласы боп алды. Омірінде алғаш рет осы жігітке Абай оз жүрегінін сырын ашты. «Тоғжанға білдір» деп ашты. Ербол осыдан сон барлык Абай айткан өлендерді жаттап ап, жас жігіттін жан сәлемін Тоғжанға ж еткізбек боп жүріп кетті. («Бел-белесте», 221 – бет)
Ділдә келісімен ас жасалып, төр де, шымылдык іші де ас жеді. Бірак күйеу мен калындык көп дәм таткан жок. Сол астын артынан төрде отырған, түсі Абайға корінбейтін бір молда неке окыды. Суык су кұйған бір кесе тәрдеғі жүртты жағалап кеп, Абайға ұсынылды. Абай ұрттады да, Ділдәға берді. Осынын артынан екі женғе акырын күлісіп кеп, Абай мен Ділдәнін алдына карсы отырып, екеуінін де он колдарын алып, біріне-бірін ұстаттырды. Екі колдын арасында бір кабат сусылдаған жібек жүр. Сол аркылы ұстатады екен. Абай Ділдәнін жінішке саусактарын кобірек ұстап кап еді. Алдында отырған бір женғе акырын мыскылдап, Абайдын колын тарта беріп: — Токта, жабысып капсын ғой! Бері кел! Шаш сипа!— деді. Жакын отырған кыздар күліп жіберді. Женғе Абайдың колын өзі көтеріп апарып, Ділдәнін аркасындағы кос бүрымына тиғізді. Әлі де Абай колынынастындажанағы жібек жүр. Сол жібекпен Абай бір-екі рет сипап өтті. Кол ұстату, шаш сипату деғен атакты ырымдар осы. Шаш сипардыңалдында күйеу жактан берілетін үлкен сыйы болады. Жанағы Абайды мыскылдаған ашык женге сол шаш сипарды Үлжаннан бір сыбаға ғып алған екен. («Өрде», 239 – бет)
Сүйіндік пен Байдалы бұл үйлердін рет-ажарын көріп, ас ошағынын басына келіп, аттарынан түсіп, Үлжанмен амандасты. Елден ерек камдарды да әбден танып, іштерінен ырза болыскан. Байдалы атына кайта мінер кезде Үлжан азы рак токтатып, онашалап алды да: — Тамак пен күтімі бір баска ғой. Ертен ат шабады, балуан күреседі. Әр алуан бәйғелер бар. Түйе бастаткан тоғыздан бәйге шығарыпсындар. Жаксы екен! Ағайыннынаянып калатын жері емес кой. Менін балам ол үлестеріннен де калмаймын дейді. С оны н акы лы м ен, мына бір бүйымды әк ел іп ем !— деп, калтасынан жібекке ораған бір кесек түйін алды да, Байдалыга үсынып түрып:— бәйгенін бір тоғызынын басы осы болсын!— деді. Бергені үлкен кесек күміс — «тайтүяк» болатын. Осы күні малдар тегіс сойылып болып, азык-түлік ас үйлерге әбден жайғаскан шакта, екінді кезінде Казбалаға калын конактын алды ағылып, жете бастады. Байдалы, Сүйіндік, Ызғүттылар конак үйлердін орталык жеріндегі биікше төбенін басына шығып, келушілерді тосып түрғалы бірталай уакыт болған. Конактар төрттараптын бәрінен кырык-елуден, жиырма-отыздан лек-лек болып, аттарын жай- жай бастырып, жылжып келе жатыр. Әртоптын алдынан кереші күтушілер шауып шығып, сәлем беріп, жөндерін біліп, үлкендер түрған төбеге карай бастайды. Дағды бойынша шет елдін сый конактары әуелі ас иелеріне сәлемдесіп, аска береке тілеп барып, конак үйлерге түсу керек. («Өрде», 257– бет)
Анығында, Бөжейдің асы бір Тобықты емес, тіпті бұл өнір, бұл атырапта талайдан болмаған ас делінді. Молшылык, сый- сыяпат, рет сыпайылык — барлығы да үлгі-өнеге берерлік бопты. Бүгінгі күн осындай ғып дакпыртың көрген кәрі-кұртан, жігіт-желен, катын-бала, әрине, бұл уакиғаны онайлыкпен үмытпайды. Әнгіме етулері жаз бойы емес, күзге де, кыска да созылады. Дағды бойынша мезгіл өтіп, уакыт алыстаған сайын, бұл астын айналасына талай коспа әнгіме, жансак жамаулар да жабысады. Сөйтіп, келесі жылдарда осы аста жыккан балуан, осы аста бәйгеден келген жүйрік, осы аста жаксы айтылған калжын, жаксы сөзбен көрінген шешен жандардын аты окшауланып, үмытылмай ере жүретін болады. Бұлай болатын себеп бар да, себепші бар. Ол сол ас берушілерден шығады. Ас өлік үшін ғана емес, әсіресе тірілер үшін керек. Олар өлімді сылтау етіп өзде- рінін абыройын, атағын, мактаныш, айдынын да асырады. Сондыктан асты кім болса сол жасамайды, тек жуан, бай, кұдіреті күштілер ғана жасайды. Өмірде кедейдін асы деген ас болмайтын себебі де сол. Ал атактыға, жуанға, мыктыға жасалған ас, сол өліктін арткы тобын тағы ныктап, мыктай түседі. Сол үшін ас бергендер өз әрекетін жанағыдай көпке әшкерелеуге ынтык болады. («Өрде», 266 – бет)
Кой алты күн аштыкка шыдайды десуші еді. Мынау түрлеріне карағанда, бұл малдардын аштығы әбден шынына жеткен көрінеді. Енді екі-үш күн өтсе, тегіс жусайтын халде екен. Карды бұзып жүретін мұршалары да жок. Сондыктан бірен- саран көтерем жылкы мен арык түйені немесе жалғыз-жарым сиырды койдын алдына салып, соған кар бұзғызып келеді. Ашыккан койлар, алдарында әрен ілбіп келе жаткан ат пен сиырдың кұйрығын жалмап кояды. Осындай тегіс кем-кетік, дімкәс болып, ілбіген сорлы малдын айналасындағы адамдар да жүдеп, салдырап біткен екен. Картан жандардың беттерінде әжім калындапты. Барлык жүздер куан тарткан. Белдер жінішкеріп бүгілген. Киімдері жыртык, жүдең. Бастарына ескі-кұскы ораған әйелдер ғана емес, сакалды ерлер де бар. Аяктарында, кобінесе, сырған киіз... Корыктын шетіне ілінер-ілінбесте, барлык жұрт күрек, шоттарын омбы карға салып, шидін түбін, корык үстін аршуға кіріседі. Абайлар әр топты бір-бірінен алысырак түсіріп, жер көлемін кеңірек беріп жүр. Үш корыктың бір касиеті калын шилі болушы еді. Шенгел, итмұрын сиякты бұталары да көп. Омбы кар корыктын шет-шетінде калын болғанмен, дәл шилердің ішіне кіргенде оншалык катты емес, күпсек екен. («Қияда», 290 – бет)
Мына жолы Жақып кепті. Абай жаңағыдай сәлемшінің ауысуына карап, Карашокыдан шығатын бүйрыктын саты-саты салмактана бастағанын еске алды. Іштей әзірленіп отыр. Түсі салкын, томсарған, ашулы сиякты. Жакыптың жүзіне карамай, кырындау отырып, барлык сөзді киястана тындап отыр. Күнанбайдын бүйрығын айтудан бүрын Жакып бірнеше дәлел айтты. Өз сөзі кып айтса да, Абай төркінін танып отыр. Әкесінін ойы мен сөз тәрізін бүл күнде Абай оңай танитын болған. Жакыптын айтуынша, әке бастайтын іс бар да, бала кірісетін іс бар. Екі арасын айыру керек. Балаға әкенің ісі де абырой әпереді. Әкеден киғаш кетіп, өздігімен кісілік іздеу балаға бедел бітірмейді екен. Абай мүны місе кылған жок. Баласының кісілігін ойлап, абыройлы болуын тілейтін әке мінезі де болады. «Оз ыктиярын, оз әмірін баласының мойнына, үнемі кескек кып тағып отырмайтыны да болады» деді. Жакыгітыңекінші сөзі:— «Жерберіп паналыкетсе, кысылып отырған малды-басты ауылдар бар, соған ету керек. Күндердің күні керекке жарайды. Мыналар кім? Бүлардың бәрін жисаң, тым күрыса, бір аттың сауырын, бір түйенін комын да бере алмайды» деген еді. Бүл сездін шетін Жүмабай да айткан. Оған Абай тағы да көнген жок. Жакыптын айтканын «Күда тамырмен істейтін алык-берік» деп бағалады. Оныңаты кайырым емес, жаксылыкемес. Копке мәлім саудадеп таныды. Абай дау айтып болмады. Сонан соң Жакып катайып алып, салмақ салды. («Қияда», 296 – бет)
— Орайы келгенде айтармын деп жүр едім. Сенін басыннан үш түрлі мін көремін. Соны тында!— деді. Абай: — Айтыңыз, әке!— деп, Кұнанбайдын жүзіне тура карады да, тосып калды. — Ен әуелі, арзан мен кымбаттын паркын айырмайсын. Өзіндеғі барынды арзан ұстайсын. Бұлдай білмейсін. Көп күлкіғе болымсыз ермекке асылыңды шашасын. Жайдаксын! Жайдак суды итте, кұс та жалайды. Екінші, дос пен касты сараптамайсын. Доска досша, каска касша кырын жок. Ішінде жаткан сыр ұшығы жок. Жұртбастайтын адам ондай болмайды. Басына ел үйірілмейді. Үшінші, орысшылсын. Солай карай ден койып барасын. Дін, мұсылман жат санайтынын ескермейсін!—деді. Бұл сөздердін түкпірін Абай онай таныды. Жас жіғіттін өз жүрегіндеғі нәрім мен барым деп жүргендеріне шабуыл жасалып отыр. Әкеге ермей, өз өмірін өзгеше беттетем дегендегі көп сырлары осы арада болатын. Баласынын басындағы баскалыкты Күнанбай да танып, тауып айтты. Бірак Абай ендігі өз ішін дүниенін кай күшіне болса да көндірмек емес. Намыскержүректін ызалы толкыны білінді. Жаңа үйде отырған шакта пайда болған шабыт, кызу кайта келген еді. Бүл тұста әкесін аяп кала алмайды. Сойлеп кетті: — Осы үш айтканыныздын үшеуіне де дау айтам, әке. Өзімдікі дұрыс деп айтам. Ен әуелі, жайдак суға тенгердініз. Колында кұралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыныраудағы су болғанша, күралды, кұралсыз, кәрі, жаска түгел пайдасы тиетін жайдак су болғанды артык санаймын. Екінші, ел алатын тәсілді айттыныз. Ел билейтіндердінмінезін айттыныз. Менінбілуімше, ел бір заманда кой сиякты болған. Бір кора койды жалғыз койшы «айт» десе өргізіп, «шайт» десе жусататын болған. Бертін келе, ел түйе сиякты болды. Алдына тас лактырып «шөк» десең, анырып барып кана бұрылады. Ал казіргі ел бұрынғы көрбалалыктан, нашар, момындыктан сейіліп, көзін ашып келеді. Ендігі ел жылкы сиякты болды. Аяз бен боранда, жауын-шашында топ не көрсе, соны көруге шыдаған, жанын аямаған, картөсеніп, мұз жастанған, етегін төсек, женін жастык кылған бакташы ғана баға алады... Жанашыры бар, жаксылык пайдасы бар ғана кісі бағады... Үшінші, орысты айттыңыз. Халык үшін де, өзім үшін де дүниенін ен асылы - білім-онер. Сол өнер орыста. Мен барлыктірліктен ала алмаған асылды содан алатын болсам, ондай жер жатым бола ма?... Жатырқап, кашыктауым надандық болса болар, бірак қасиет болмас...—деді. Құнанбай тындап болды да күрсініп қойды. Шарасыздық ажары білінді. Бірақ үн қатқан жоқ. Сөз осымен біткен еді. Абай қоштасты да, жүріп кетті. («Қияда», 364 – бет)